چگونه در شرایط بحرانی تصمیم درست بگیریم؟ | یک بررسی علمی
رویداد۲۴ | زندگی انسان‌ها همواره با بحران‌ها و موقعیت‌های پیچیده همراه بوده است؛ از فجایع طبیعی و بحران‌های مالی گرفته تا بحران‌های شخصی و شغلی. اما آنچه در این میان اهمیت دارد، نحوه تصمیم‌گیری در این شرایط است. تحقیقات علمی نشان می‌دهد که مغز انسان در موقعیت‌های بحرانی دچار تغییرات شیمیایی و شناختی می‌شود که می‌تواند بر تصمیمات او تأثیر بگذارد. در این مطلب، به بررسی علمی این موضوع خواهیم پرداخت که چگونه می‌توان در شرایط بحرانی، تصمیمی منطقی و درست گرفت.
اثر بحران بر مغز انسان
مطالعات علوم اعصاب نشان می‌دهد که در زمان بحران، مغز وارد حالت "مبارزه یا فرار" (Fight or Flight) می‌شود. این واکنش که از دوره‌های ابتدایی تکامل انسان به جا مانده، با ترشح هورمون‌هایی مانند آدرنالین و کورتیزول همراه است.
این هورمون‌ها باعث می‌شوند که:
ضربان قلب افزایش یابد.
تنفس سریع‌تر شود.
خون به سمت ماهیچه‌ها هدایت شود.
توجه فرد روی تهدید متمرکز شود.
در این حالت، بخشی از مغز به نام آمیگدالا (Amygdala) فعال می‌شود که مسئول مدیریت احساسات از جمله ترس و اضطراب است. در مقابل، بخشی از مغز به نام قشر پیش‌پیشانی (Prefrontal Cortex) که مسئول تحلیل منطقی، برنامه‌ریزی و تصمیم‌گیری آگاهانه است، کمتر فعال می‌شود.
به بیان ساده‌تر، مغز در بحران‌ها تمایل دارد واکنش‌های سریع و هیجانی نشان دهد و توانایی تحلیل منطقی به شدت کاهش می‌یابد.
علم روانشناسی درباره تصمیم‌گیری در بحران چه می‌گوید؟
تحقیقات روانشناسی نشان می‌دهد که افراد در بحران‌ها معمولاً دچار سوگیری‌های شناختی متعددی می‌شوند که تصمیمات آنها را تحت تأثیر قرار می‌دهد. برخی از رایج‌ترین این سوگیری‌ها عبارت‌اند از:
۱. سوگیری تأیید (Confirmation Bias):
افراد تمایل دارند فقط اطلاعاتی را بپذیرند که با باور‌های قبلی‌شان همخوانی دارد.
۲. تفکر کوتاه‌مدت (Short-term Thinking):
در شرایط استرس، تمرکز افراد بر نتایج فوری و کوتاه‌مدت افزایش می‌یابد.
۳. سوگیری فاجعه‌سازی (Catastrophizing):
بزرگ‌نمایی خطرات و بدترین سناریو‌های ممکن.
۴. سوگیری گله‌ای (Herding Bias):
تأثیرپذیری از رفتار دیگران بدون تحلیل شخصی.
روش‌های علمی برای بهبود تصمیم‌گیری در بحران‌ها
با وجود این چالش‌ها، مطالعات مختلف راهکار‌هایی پیشنهاد می‌کنند که می‌توانند به افراد کمک کنند تا در شرایط بحرانی تصمیمات بهتر و منطقی‌تری بگیرند. برخی از این روش‌ها عبارت‌اند از:
۱. توقف و تنفس عمیق (Pause & Breathe)
تحقیقات نشان می‌دهد که چند نفس عمیق می‌تواند سیستم عصبی پاراسمپاتیک را فعال کند و ضربان قلب و اضطراب را کاهش دهد. این کار به بازگشت تدریجی کنترل به قشر پیش‌پیشانی کمک می‌کند.
۲. تقسیم مسئله به بخش‌های کوچک‌تر
یکی از روش‌های علمی موثر، تقسیم کردن بحران به بخش‌های کوچک‌تر و تصمیم‌گیری گام‌به‌گام است. این کار باعث می‌شود بار روانی بحران کاهش یافته و امکان تحلیل منطقی بیشتر فراهم شود.
۳. استفاده از مدل‌های تصمیم‌گیری
مدل‌هایی مانند مدل تصمیم‌گیری OODA (مشاهده، جهت‌گیری، تصمیم‌گیری، عمل) می‌توانند به ساختاردهی ذهن در شرایط پر استرس کمک کنند:
مشاهده: جمع‌آوری اطلاعات
جهت‌گیری: تحلیل موقعیت و گزینه‌ها
تصمیم‌گیری: انتخاب گزینه بهینه
عمل: اجرای تصمیم
۴. مشورت با دیگران
تحقیقات نشان داده‌اند که همفکری با افراد معتمد و دارای دیدگاه‌های متفاوت، می‌تواند به کاهش سوگیری‌های شناختی کمک کند و زوایای پنهان بحران را آشکار سازد.
۵. تحلیل سناریو‌ها
یکی از روش‌های علمی توصیه‌شده در مدیریت بحران، بررسی سناریو‌های مختلف است. این کار به افراد کمک می‌کند تا پیامد‌های احتمالی هر تصمیم را بهتر درک کنند.
۶. پذیرش عدم قطعیت
یکی از اصول کلیدی در تصمیم‌گیری درست، پذیرش این واقعیت است که همه چیز تحت کنترل ما نیست. تحقیقات نشان می‌دهد افرادی که انعطاف‌پذیری بیشتری در پذیرش عدم قطعیت دارند، تصمیمات منطقی‌تری در بحران‌ها می‌گیرند.
نقش تمرین‌های ذهن‌آگاهی (Mindfulness)
مطالعات علمی متعدد تأیید کرده‌اند که تمرین‌های ذهن‌آگاهی مانند مدیتیشن، یوگا یا تنفس آگاهانه می‌توانند در مدیریت استرس و بهبود تصمیم‌گیری مؤثر باشند. این تمرین‌ها باعث می‌شوند فعالیت قشر پیش‌پیشانی افزایش یابد و فرد بتواند بهتر افکار و احساسات خود را مدیریت کند.
نمونه‌های واقعی از تصمیم‌گیری درست در بحران
حادثه فرود اضطراری پرواز US Airways ۱۵۴۹:
خلبان «چسلی سالنبرگر» با حفظ آرامش، توانست در شرایط بحرانی و با از کار افتادن دو موتور، هواپیما را روی رودخانه هادسون فرود بیاورد. بعد‌ها مشخص شد او به کمک مهارت‌های ذهن‌آگاهی و تحلیل سناریو‌های احتمالی، توانسته چنین تصمیم دقیقی بگیرد.
مدیریت بحران شرکت تاینو:
در بحران مالی سال ۲۰۰۸، شرکت تاینو به جای اخراج کارکنان، تصمیم گرفت ساعات کاری را کاهش دهد تا همه شغل خود را حفظ کنند. این تصمیم که بر اساس مشورت گروهی و تحلیل دقیق شرایط اتخاذ شد، بعد‌ها به عنوان یکی از نمونه‌های موفق مدیریت بحران معرفی شد.
جمع‌بندی
بحران‌ها بخشی اجتناب‌ناپذیر از زندگی هستند، اما نحوه واکنش ما به آنها می‌تواند مسیر زندگی را تغییر دهد. علم روانشناسی و علوم اعصاب نشان می‌دهد که هرچند مغز انسان در شرایط بحرانی تمایل به واکنش‌های هیجانی دارد، اما با آگاهی از سازوکار‌های مغز، تمرین‌های ذهن‌آگاهی و بهره‌گیری از مدل‌های تصمیم‌گیری، می‌توان عملکرد بهتری داشت.
یادمان باشد: تصمیم درست در بحران، نه همیشه بهترین تصمیم ممکن، بلکه «بهترین تصمیم در آن شرایط» است؛ تصمیمی که با درک واقعیت‌ها، تحلیل منطقی و حداقل هیجان گرفته شود.
